KÖK
Kök, bir sözcüğün parçalanamayan, anlamlı, en küçükparçasıdır. Sözcüğün kökü bulunurken sondan başa doğru ekler çıkarılır, kalan bölüm köktür.
Örnekdur -ak-lar-ı-mız-dan
Kök
Örnekte de görüldüğü gibi, atabildiğimiz her şeyi attıktan sonra elimizde kalan, daha fazla parçalayamayacağımız "dur-", bu sözcüğün köküdür.
Kök, sözcüğün tamamıyla anlam ilişkisi taşımalıdır. Kökler, isim kökü, fiil kökü, sesteş kök ve ortak kök olmak üzere ikiye ayrılır.
1. İsim (Ad) KökleriVarlıkların, kavramların, duyguların ismi olan köklere isim kökü denir. İsim kökleri cümle içinde "isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem" göreviyle kullanılabilir. Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur.
Örnek» at, bel, göz, kan, kül, o, pek, siz, sol, yol, araba, kitap...
» "içimizden" sözcüğünün anlamlı en küçük parçası "iç" sözcüğüdür. Ancak burada bahsedilen içmek fiili değil, bir şeyin içidir. Bu yüzden "içimizden" sözcüğünün kökü isim köküdür.
» İsim kökleri "-mak / – mek" mastar ekini almazlar.
Örnek"kalemlik" sözcüğünün anlamlı en küçük parçası yani kökü "kalem" sözcüğüdür.
"kalem" sözcüğüne "-mek" veya "-mak" eklerinden birini getiremeyiz. Bu nedenle "kalem" sözcüğü ad köküdür.
» Yansıma kökler de isim köklerinden sayılır.
Örnekcız, çat, fıs, güm, pat, şar, vız...2. Fiil (Eylem) Kökleri
İş, oluş veya durum bildiren köklere fiil kökü denir. Fiil kökleri "-mak / – mek" mastar ekini alabilen köklerdir.
Örnek» aç-, at-, çiz-, del-, gel-, kal-, tak-, yık-, yüz-...
» "sevgi" sözcüğünün kökü "sev"dir. "sev" sözcüğüne "-mek" ekini getirdiğimizde "sevmek" olur. Mastar eki getirdiğimizde anlamlı bir sözcük elde edebildiğimiz için "sev-" fiil köküdür ve "sevgi" fiil köklü bir sözcüktür.
» "solungaç" sözcüğünün kökü olan "solu" sözcüğü "-mak" eki alarak "solumak" olabilir. Bu nedenle "solungaç" sözcüğü fiil köklüdür.
NOT: Fiil köklerini ad kökleri gibi tek başına yazıp söyleyemeyiz. Mastar durumundaki fiil köklerinin sonuna ya kısa çizgi (–) konur ya da "–mak, –mek" mastar eki getirilir. Fiilin sonuna konan kısa çizgi (–), "mak, mek" diye okunur. Örneğin "yırt–" fiil kökü "yırtmak" olarak okunur.
Bir sözcüğün kökünün isim kökü mü fiil kökü mü olduğunu bulmanın en kolay yolusözcüğün köküne "-mak / – mek" mastar eki getirip denemektir.
"gözlük" → kökü "göz"dür → mastar eki eklersek "gözmek" olur → "gözmek" sözcüğüanlamsız olduğu için "göz" isim köküdür.
"geçit" → kökü "geç"tir → mastar eki eklersek "geçmek" olur→ "geçmek" sözcüğü anlamlıolduğu için "geç" fiil köküdür.
Yalnız bunu yaparken aşağıda anlatacağımız sesteş ve ortak kök özelliklerinin göz önünde bulundurulması gerekir.
3. Sesteş Kökler
Yazılışları aynı olmasına rağmen anlamları ve türleri farklı olan köklere sesteş kök denir.
Örnek» Bahçeye büyük bir çukur kazın.
cümlesindeki "kazın" sözcüğünün kökünü incelediğimizde kökün mastar eki alabildiğini görüyoruz. Bu nedenle sözcüğün kökü fiildir.
» Hayvanat bahçesindeki kaz elini ısırmış.
Burada ise yukarıda fiil kökü olarak kullanılan "kaz" sözcüğünün isim kökü olarak kullanıldığını görüyoruz. Çünkü burada sözü edilen kümes hayvanı olan kazdır
NOT: Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmaz.
SESTEŞ KÖKİSİMFİİLgül→gülçiçek, bitkigül-gülümsemekyaz→yazmevsim adıyaz-yazı yazmakkan→kandamarlarımızdaki kırmızı sıvıkan-inanmak, aldanmakvar→varmevcut, bulunanvar-ulaşmak, erişmek
ARALARINDA ANLAM İLGİSİ YOK
4. Ortak Kökler
Hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen köklere ortak kök denir. Ortak kökler arasında anlam ilişkisi vardır.
ORTAK KÖKİSİMFİİLgöç>göçgöç-tat>tattat-şiş>şişşiş-boya>boyaboya-
ARALARINDA ANLAM İLGİSİ VAR
Sesteş kök ile ortak kök arasındaki fark: Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmazken ortak kökler arasında belirgin bir anlam ilişkisi vardır.
Kökün Özellikleri
1-) Kök, Sözcüğün Başındadır
Türkçe, sondan eklemeli bir dildir. Türkçede bütün ekler sona gelir. Bu yüzden Türkçede kök, her zaman sözcüğün başındadır.
2-) Kök, Ek Alırken Yapısal Değişikliğe Uğramaz
Kök, tâbi olunan; ek, tâbi olan öğedir. Başka bir deyişle Türkçede, kök sabit kalır, ek köke uyum sağlamaya çalışır. Bu yüzden kökler, ek alsalar da bir değişime uğramazlar. Ancak bu olayın bozulduğu birkaç istisnai durum vardır:
● Yönelme eki alan 1. ve 2. tekil kişi zamirleri ses değişimine uğrar:
ben -> bana sen -> sana
