KULUKABILDO: CUENTOS CORTOS (Sugilanong Bisaya)

Ang Akoang Sabado Kaniadto

Dili lalim mahimong trabahante samot na kung ania ka sa laing nasud manrabaho. Dako lagi og sweldo apan layo man ikaw sa imong gidak-ang banay, yutawhang mahal, ug higala. Taliwala paman sa kalayo ug pagkamingaw sa Sugbo, maayo gani kay nakaplagan nako dinhi sa Singapore ang sumpay sa kuwang nga porma sa akong kasing-kasing. Sa dili pa uwahi ang tanan, ako diay si Crespi nga gipakatawo sa sudlonon nga sittio Sampaguita sa Banilad, Dakbayan sa Mandaue. Pagka-anindot baya kaniadto sa yutang gidak-an nako. Makaaninaw pako sa akong panghuna-huna nga kaniadtong panahon sa akong pagkabata, mga 1987 kadtong tuiga, mingaw ug masinati mo gayud ang pagkasaka-on na aning dapita sa Mandaue kay nahulog nga tiilan naman kini sa mga bungtod ug hitaas nga mga bukiran sa Sugbo. Aguy! Hilabihan gayud ka dako sa kahawanan niining lugara. Kung mo abot ang takna sa kagabhion, ah, da! Puwerte gayung bugnawa sa kahanginan samot na inig banag-banag nga diin makita nimong pagsugat sa kangitngit ug ni Haring Adlaw. Ang aso's kabugnaw ug ang kalab-as sa huyop sa hangin nga mo agi sa punuan's Ilang-Ilang ug buwak sa Sampaguita, maoy mangalimyon ug mosugat nimo sa sayong kabuntagon nga pakapinan pa ug humot sa bag-ong lutong sikwate nga gikan pa gayud sa Tablea nga gipa-agi'g nagkada-iyang tradisyonal nga pamaagi nga gikan ra sa punuan sa Cocoa nga anaa sa matag tugkaran. Ma-ihap ra among silingan, ug naglabi gayud ang halapad nga kahawanan nga giturokan og nagkalain-laing sagbot ug punuang mamunga nga mao ang ampay sa mga kanding ug baka. Mao nga di gayud kahibulongan nga daghang mga baka ug kanding ang gipangtugway dinhi sa among sittio. Magbantay gayud ka samot na og aduna kay lakaw sama sa pagtungha sa eskwelahan, pagpanrabaho o di kaha aduna kay la-ag nga pagalakwon, kay basig ikaw ang bulahang manununob sa dagkong hugaw nga gikalibang sa mga baka. Panambok hinuon kini sa mga tanom, apan makasapot kini og imong matumbang baguhay pa gipahimugso. Sa unahang dapit sa amoa aduna pay punuan sa mangga nga puli-pulihan ra'g panguha sa mga bata ug edaran kay tam-is man kaayo ang bunga niini. Abunda sad dinhi ang punuan sa Mansanitas nga maoy ampay di lang sa mga batang yagit, apil nasab sa mga kwaknit nga manimpalad og makaon inig gabie, punuan sa Granada ug Lumboy, ug ang paborito sa kadaghanan, ang punuan sa Bayabas. Sultihan ko kamo, paborito kaayo ni sa kabataan ang bayabas tungod sa bunga niini ug paborito usab kini sa mga ginikanan kay mao kini ilang panghadlok nga bunal, ang sanga niini. Ikaw kuno'y mabunalan og sanga sa bayabas, di ba kaha ka maka-ihi sa kalig-on ug kasakit niini. Pagkalingaw lang gayud tanaw-on kay matag udto ug takna sa ting-pamuhi, manghapit gayud kami sa bayabasan para mangani og bunga ug ang uban kay di na modayon og tungha sa haponong klase kay mas pili-ong mokumbayot, mamayabas, ug magpaharuhay ibabaw sa sanga samtang magpaniid sa huni sa mga dahon niini nga pasayawon sa hangin.

Unahan dariyot sa bayabasan, maaninaw ug madungog mo ang kantsyaw ug hudyaka sa mga bata nga nagduwa og Takyan Pakyaw nga diin ang gamit nga takyan kay buwak sa Kalatsutsi nga giputos ang ubos nga bahin niini og lastiko. Kalingaw gayud! Makasuya kaayo ni silang magduwa, unsaon di man ko ka ipsot kay kuyog man kami ni mama padulong sa tunghaan kay magtutudlo man sad siya didto. Apan ang pinakagusto gayud nako nga adlaw mao ang Sabado kay mao raning adlawa nga tugutan ko molaag. Kiat ug lingaw gayud ang akong kasinati-an sa pagpamayabas ug apil sa pagduwa og takyan. Unya inig hapon padulong mo kilom-kilom, maglumba dayun og dagan padulong sa gamay nga sapa unahan sa balay nilang Ma'am Cristina. Kini diay si Ma'am Cristina, magtutudlo ni ug Guidance Counselor ni siya sa Abellana Highschool. Sikat kaayo ni ilang banay dinhi sa Sampaguita kay puros ni kama-o ug maalamon ang iyang mga anak. Yano-yanuhon ra ang pag valedictorian gikan sa elementarya hantud nalang nakagraduwar sa Highschool ug naa pa sila'y Latin honors sa kolehiyo. Balik ta sa pagpanagan padulong sa sapa. Sa giingon ko, maglumba kami og panagan gikan sa hawanan padulong sa bayabasan ug kung maabot sa ilang Ma'am Cristina, makaingon ka'g 'duol nako!' kay unahan gamay sa ilang panimalay mao ang limpyo namong sapa nga nag-agas padulong sa Sapa sa Butuanon. Kuyog sa'kong silingang suod nga higala nga si Arnold, maglumba kami'g tampisaw sa tubig sa sapa aron dala panlimpyo sa mahugaw ug nagkadusingot namong panagway ug init nga kalawasan nga bunga sa tibuok adlaw nga pagduwa. Mosamot ug kasadya kung daghang mga bata mo apil og basá-basá. Kasaligan ra ang sapa kay dili man kini lawom apan puwede ka gayung manghinamin tungods kalimpyo ug katinaw niini. Bugnawa pagyud kay gikan man kuno ni sa tubod didto sa Talambanan o di kaha sa Budlaan.

Mosamot og panghugyaw ang among kauban kon moabot si Feliza, dili tungod kay kiligon sa iyang kaguwapa kay dili man siya guwapa apan tungod kay nahibalo-an naman gayud sa matag bata nga puwerteng iboga sa'kong migo nga si Arnold niining babayhana. Kalkag ug kutu-on siya, panagsa ra maligo ug bisan hilam-os man lang makalimot gayud apan ayaw tamaya kay ibog kaayo akong amigo kaniya. 'Oi Arnold! Naa na ang imong trato oh!' matod pa ni Delfin nga nagtingsi agi'g pugong sa katawa samtang nanglugod sa iyang pa-a. 'Bai, adto 'sa kong Feliza ha!' pananghid ni Arnold sa akoa. Didto nagkulukabildo sila samtang naglinkod ibabaw sa dakong bato samtang nag-akinakin sa ilang tiil sa sapa. Paraiso gayud kining kasinati-an nga Sabado ra nako masulayan. Usahay kanang panahon nga mobisita ang imahe sa Mahal nga Birhen sa amoa kay e bisita man kini sa matag balay nga gipangunayan sa lider sa among kapilya, mo ampo ko sa hilom nga mohangyo sa Mahal nga Birhen nga 'Maypa og Sabado nalang kanunay Mahal nga Birhen.'

Taud-taud niana, mamunit na dayun ug bunga sa Saluag ug Lubi-lubi ang mga bata, apil ko, aron sa pagduwa'g Guerra-guerra nga diin kadtong mga pinunitan ug hinaros nga bunga maoy among gamitong bala. Mag-iya-iya kamig panago sa pidpid aron dili ma-igo sa sakit nga bunga ug aron usab makatira sa kontra. Maputol lang kini kung mag-anam-anam ug pangabot ang mga inahang magyawyaw kay wa pa ni-uli ang ilang bata. 'Pauli diri Delfin kay mogawas na ang mga dili ingon ato!'

Og momingaw na, awh maghinay-hinay dayun ming Arnold sa pagpanakop og Halwan. Idlas kini apan naanad naman lagi maong ubay-ubay na ang makuha. Magkalapok nasad mi og balik mao nga inig abot sa balay masuko dayon si mama kay tataw kaayo nga gikan nasad mi og panakop og halwan.

Sukad 1996, wala pa gayud ako kauli sa Banilad maong karun nga naa nako'y anak, ako siyang isuroy sa lugar nga akong gidak-an. Nagpanikad napud akong asawa nga makauli sa Sugbo kay dugay na kami nga wala kauli. Akong pasinati-on ang akong anak sa akong makalingaw nga Sabado, pakumbayoton nako siya sa Bayabas, patilawon og Lumboy, Mansanitas ug Granada, padaganon ug padulaon og takyan sa hawanan, ug patampisawon sa malimpyo nga sapa. Apan, sa karun ba kaha nga panahon anaa pa ba kaha ang Bayabas para kumbayotan? Ang bunga sa Granada, Lumboy ug Mansanitas, anaa pa ba kaha? Anaa pa ba kaha'y hawanan nga takyanan ug tugwayanan sa Kanding ug Baka? Hamugaway ug anaa pa ba kaha ang sapa nga maoy tinubdan sa kalipay sa matag bata sauna? Hinaot, naa pa unta.