Eliksir Pisarski

Eliksir literacki III. Intertekstualność

Intertekstualność to chyba jedna z tych rzeczy, których używa każdy pisarz, ale nie każdy wie, jak to się nazywa. Patrząc po definicjach, to czasem nic dziwnego, że nie wie, bo zwykle biorą się za temat głowy mądrzejsze ode mnie i piszą o temacie dla głów im równie mądrych. Najprostszą definicję serwuje nam chyba PWN, który intertekstualny określa jako „dotyczący powiązań utworu literackiego z innymi dziełami literackimi".

W tym momencie powinno nam to całkowicie wystarczyć. Oczywiście, mogłabym Wam przytoczyć pogadankę o tym, jak ważny na to był wpływ Julii Kristewej i co do tego mają jej badania nad dialogicznością u Bachtina, ale myślę, że nie ma co Was przytłaczać wiedzą. Warto po prostu pamiętać, że pani jest bardzo ważna dla omawianego tematu.

Jak już wspomniano, intertekstualność to odwołania do innych utworów w innym tworze. Zazwyczaj rozpatruje się to w kwestii literatury – czyli jak dana powieść, wiersz itd. odwołuje się do innych utworów literackich. Mamy też podział tych różnych odniesień i szczerze – nie ma jednego uniwersalnego. Co literaturoznawca to opinia.

Dla przykładu Gerard Genette uważał, że intertekstualność to jedynie część transtekstualności, którą dzielił na kilka segmentów.

{1} intertekstualność – obecność jednego testu w drugim poprzez np. cytat, plagiat, aluzję, itd.

{2} paratekstualność – miała występować w tytułach, podtytułach, przedmowach...

{3} metatekstualność – komentarz łączący jeden tekst z innym

{4} hipertekstualność – zachodziła między tekstem wcześniejszym i późniejszym, czyli między hipotekstem i hipertekstem. Występowała, np. w parodiach i pastiżach.

{5} architekstualność – relacja zachodziła w obrębie gatunku.

Dla odmiany Wacław Borowy wyróżnia wpływy i zależności w literaturze. Wymienić możemy:

{1} wpływy i zależności ideowe

{2} wpływy i zależności techniczne

{3} wpływy i zależności tematyczne

{4} wpływy i zależności stylistyczne

{5} wpływy i zależności frazeologiczne

Jeszcze inaczej w danym temacie wypowiadałby się Harold Bloom czy Ryszard Nycz. To wszystko nie ma jednak na celu zamęczyć Was tym, jak temat postrzegają literaturoznawcy. Jestem tutaj, żeby przytoczyć wam przykłady intertekstualności w praktyce i jak to może wyglądać niezależnie od źródła – Wattpad, klasyka, zapomniane opowiadanie z szuflady...

Intertekstalność możemy odnaleźć tak naprawdę w każdym elemencie utworu, nie ma jakieś złotej reguły. Wszystko zależy od naszej spostrzegawczości i subtelności autora.

Na przykład mamy do czynienia ze sceną, w której nasz bohater dumnie cytuje inwokację z Pana Tadeusza i autor nie omieszka dorzucić kwestii „Litwo, Ojczyzno moja..." W takim wypadku mamy do czynienia z intertekstualnością przez cytat.

Osobiście uwielbiam też nawiązania, które pojawiają się w Lolicie Nabokova (mogłabym o nich mówić długimi godzinami). Szczególną sympatią darzę te, które tyczą się Edgara Allana Poego. Nawiązaniem, które zachowało się w powieści jest widoczne dzięki postaci Annabel Lee (postać z wiersza o tym samym tytule) i Annabel Leigh. Nabokov nawiązuje do Poego między innymi tym, że imię i nazwisko obu postaci wymawia się identycznie. Mają też podobną historię miłosną. Niewiele brakowało, aby pojawiła się też intertekstualność poprzez tytuł. Nabokov początkowo chciał nazwać swą powieść Kingdom by the sea, co miało również nawiązywać do wiersza Annabel Lee. Ta fraza bardzo często przejawiała się przez utwór Pego. Między innymi tutaj: „It was many and many a year ago,/In a kingdom by the sea" (strofa 1), „I was a child and she was a child,/In this kingdom by the sea" (strofa 2), „And this was the reason that, long ago,/In this kingdom by the sea" (strofa 3).

Intertekstualność może objawiać się też od technicznej strony. Na przykład, gdy jakiś utwór ma specyficzną strukturę powieści i inny utwór do niej nawiązuję. Na polskim rynku mogłaby to być kolejna epopeja pisana trzynastozgłoskowcem.

Jak widzicie intertekstualność może czaić się wszędzie, a co ciekawe – trudno przed nią uciec. Nie wiem czy istnieje tekst, który choćby przypadkiem nie odnosiłby się do innego utworu.

Inne teksty o intertekstualności, które warto przeczytać:

[1] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/intertekstualnosc;3915178.html

[2] http://ozkultura.pl/wpis/2675/4

[3] http://bazhum.muzhp.pl/media/files/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1991-t82-n4/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1991-t82-n4-s216-229/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1991-t82-n4-s216-229.pdf

[4] https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/11091/1/02_Stanis%C5%82aw_Czekalski_Intertekstualno%C5%9B%C4%87_i_malarstwo_35-95.pdf

Całość Annabel Lee:

Po angielsku: https://www.poetryfoundation.org/poems/44885/annabel-lee

Po polsku: https://literatura.wywrota.pl/wiersz-klasyka/43994-edgar-allan-poe-annabel-lee.html

Autor: CattCheshire